مهمترین اصطلاحات مالیاتی در ایران، در این گزارش آماده است. در ابتدا باید به تعریف مالیات بپردازیم. مالیات به‌عنوان یک هزینه اجتماعی و ابزاری برای مشارکت شهروندان در اداره کشور شناخته میشود. در یک تعریف کلان، این مبلغ برای بهره‌برداری از امکانات موجود و فراهم آوردن امکان جایگزینی یا توسعه این امکانات از افراد و شرکت‌ها دریافت میشود. نظام مالیاتی ایران، مالیات‌ها را به دو دسته اصلی تقسیم می‌کند که نه‌تنها از نظر ماهیت، بلکه از نظر چارچوب قانونی و فرآیندهای اجرایی نیز تفاوت‌های بنیادین دارند. این دوگانگی سیستمی، زیربنای اصلی درک نظام مالیاتی کشور است و هر مؤدی ممکن است به‌صورت هم‌زمان مشمول تکالیف مربوط به هر دو دسته باشد.
تعریف مالیات و انواع آن (مستقیم و غیرمستقیم)
در ابتدا و برای معرفی اصطلاحات مالیاتی در ایران، به تعریف مالیات مستقیم می‌پردازیم؛ این نوع مالیات، مالیاتی است که به صورت بی‌واسطه از درآمد یا دارایی اشخاص حقیقی و حقوقی اخذ میشود. در این نوع مالیات، پرداخت‌کننده مالیات (مؤدی) همان کسی است که مالیات بر او تعلق گرفته است. این مالیات‌ها شامل مالیات بر درآمد (مانند مالیات حقوق و مشاغل) و مالیات بر دارایی (مانند مالیات بر ارث و حق تمبر) میشود.
مثال: مالیات بر درآمد حقوق، نوعی مالیات مستقیم است که کارفرما موظف است آن را به صورت ماهیانه از حقوق کارمند کسر کرده و به حساب سازمان امور مالیاتی واریز کند. در این حالت، بار مالیاتی مستقیماً بر عهده کارمند است.
مالیات غیرمستقیم، مالیاتی است که به صورت غیرمحسوس بر روی قیمت کالاها یا خدمات دریافت می‌گردد. در این مدل، پرداخت‌کننده مالیات (مثلاً یک فروشنده) واسطه‌ای است که مالیات را از مصرف‌کننده نهایی دریافت کرده و به دولت پرداخت می‌کند.
بار نهایی مالیات بر دوش مصرف‌کننده است و این نوع مالیات به صورت غیرمستقیم از طریق هزینه‌های مصرفی افراد دریافت میشود. مثال: مالیات بر ارزش افزوده (VAT) که به قیمت کالا اضافه میشود و در نهایت توسط خریدار نهایی پرداخت میشود. فروشنده تنها وظیفه دریافت و واریز آن را بر عهده دارد.
این تفکیک صرفاً یک دسته‌بندی تئوریک نیست، بلکه نمایانگر وجود دو اکوسیستم قانونی مجزا و موازی است: «قانون مالیات‌های مستقیم» و «قانون مالیات بر ارزش افزوده». هر کدام از این قوانین، تکالیف، اظهارنامه‌ها، مهلت‌ها و جریمه‌های خاص خود را دارند.
یک شرکت تولیدی یا خدماتی، به صورت هم‌زمان باید تکالیف مربوط به مالیات بر عملکرد (مستقیم) و مالیات بر ارزش افزوده (غیرمستقیم) را به‌صورت جداگانه انجام دهد، که این امر پیچیدگی‌های خاص خود را به همراه دارد.
نهادهای مهم مالیاتی در ایران
در نظام مالیاتی، چندین نهاد و شخص نقش‌های محوری را ایفا می‌کنند:
مؤدی مالیاتی: به کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی که به موجب قانون مشمول پرداخت مالیات و انجام تکالیف قانونی مربوطه هستند، اطلاق میشود. مؤدیان شامل طیف گسترده‌ای از افراد و نهادها، از یک کارمند ساده و یک پزشک تا یک شرکت سهامی و صاحب یک ملک اجاره‌ای، می‌گردند. اولین گام برای هر مؤدی، تشکیل پرونده در سازمان امور مالیاتی است.
شخص در حکم مؤدی: این اصطلاح برای فردی به کار می‌رود که مکلف به انجام تکالیف مالیاتی از طرف مؤدی اصلی است. این مفهوم به طور خاص در مالیات‌های تکلیفی کاربرد دارد.
مأموران مالیاتی: این افراد، کارمندان سازمان امور مالیاتی هستند که مسئولیت تشخیص، بررسی، و وصول مالیات را بر عهده دارند. مأموران مالیاتی دارای سلسله‌مراتب سازمانی مشخصی هستند که شامل رئیس اداره، رئیس گروه و کارشناس ارشد (سرممیز) و کارشناس مالیاتی میشود.
ساختار و مفاهیم زمانی مالیات
در توضیح اصطلاحات مالیاتی در ایران، مسائل متعددی باید مد نظر باشد. مثلا توجه به زمان ضروری است.
سال مالی: دوره زمانی ۱۲ ماهه‌ای است که برای محاسبه فعالیت‌های اقتصادی مؤدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگرچه معمولاً سال مالی با سال شمسی (از ابتدای فروردین تا انتهای اسفند) تطابق دارد، اما یک شرکت می‌تواند تاریخ شروع و پایان متفاوتی برای سال مالی خود تعیین کند.
کد اقتصادی و شناسه ملی: این دو شناسه، حکم هویت دیجیتال برای مؤدیان را دارند. شناسه ملی یک کد ۱۱ رقمی است که برای اشخاص حقوقی مانند شرکت‌ها صادر میشود و ماهیتی مشابه کد ملی برای اشخاص حقیقی دارد. این شناسه از زمان تأسیس شرکت تا انحلال آن ثابت است و در اسناد رسمی مانند فاکتورها و قراردادها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
کد اقتصادی یک کد ۱۲ رقمی است که هر شخص حقیقی و حقوقی قبل از انجام هرگونه اقدام مالیاتی به آن نیاز دارد. این کدها ابزارهای کلیدی برای شناسایی و پیگیری تکالیف مالیاتی مؤدیان در سامانه‌های الکترونیکی هستند.
مالیات‌های مستقیم: دسته‌بندی و فرآیندها
مالیات بر درآمد: مالیات بر درآمد، مهمترین نوع مالیات مستقیم است که بر اساس درآمدهای کسب‌شده توسط اشخاص حقیقی و حقوقی تعلق می‌گیرد.
درآمد مشمول مالیات: این اصطلاح به درآمدی اشاره دارد که پس از کسر تمامی هزینه‌های قانونی و معافیت‌های مجاز، مشمول مالیات میشود. در واقع، درآمد مشمول مالیات، درآمد خالص مؤدی پس از کسر هزینه‌ها و معافیت‌ها است.
هزینه قابل قبول مالیاتی: هزینه‌هایی هستند که یک مؤدی در طول سال مالی به منظور کسب درآمد انجام داده و توسط سازمان امور مالیاتی به رسمیت شناخته می‌شوند. برای پذیرش این هزینه‌ها، ارائه اسناد و مدارک معتبر الزامی است.
مثال: برای یک صاحب مغازه، اجاره محل کسب، حقوق کارکنان، و هزینه قبوض آب و برق، در صورتی که با اسناد معتبر همراه باشند، به‌عنوان هزینه‌های قابل قبول مالیاتی در نظر گرفته می‌شوند.
انواع مالیات بر درآمد
مالیات بر درآمد مشاغل (اشخاص حقیقی): این مالیات بر درآمد خالص صاحبان مشاغل و اصناف تعلق می‌گیرد. نرخ محاسبه آن به صورت پلکانی از 15% تا 25% از درآمد مشمول مالیات متغیر است.
مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی: این مالیات بر درآمد خالص شرکت‌ها و مؤسسات حقوقی اعمال میشود. نرخ مالیات برای این اشخاص، ثابت و معادل 25% درآمد مشمول مالیات آنها است.
مالیات بر درآمد حقوق: مالیاتی است که از درآمد حاصل از کار و حقوق کسر میشود. مسئولیت کسر و پرداخت این مالیات بر عهده کارفرما است.
مالیات بر درآمد املاک: این مالیات شامل مالیات بر درآمد حاصل از اجاره املاک و همچنین مالیات بر نقل و انتقال قطعی املاک میشود.
مالیات بر درآمد اتفاقی: به درآمدهای غیرمنتظره و بلاعوض، مانند جوایز قرعه‌کشی یا دریافت هدایا، تعلق می‌گیرد.
مالیات بر دارایی (ثروت): مالیات بر دارایی، نوع دیگری از مالیات مستقیم است که بر مجموع دارایی‌ها و ثروت افراد و نهادها وضع میشود.
مالیات بر ارث: مالیاتی است که بر اموال و دارایی‌های به جا مانده از متوفی (مانند خانه، زمین، خودرو، و…) تعلق می‌گیرد و ورثه موظف به پرداخت آن هستند. نرخ این مالیات بر اساس ارزش اموال و طبقه وراث متفاوت است.
مالیات حق تمبر: مبلغی است که بابت الصاق یا ابطال تمبر بر اسناد و مدارک به منظور رسمیت بخشیدن به آنها پرداخت میشود.
مالیات بر نقل و انتقال سهام: در زمان خرید و فروش سهام شرکت‌ها، مالیاتی به مبلغ فروش سهام تعلق می‌گیرد. این نرخ برای سهام مبادله‌شده در بورس 0.5% و برای سهام شرکت‌های خارج از بورس 4% از مبلغ اسمی سهم است.
نرخ و نحوه محاسبه مالیات
نرخ مالیاتی: درصدی است که برای محاسبه مالیات بر درآمد مشمول مالیات تعیین میشود.
نرخ‌های پلکانی: این سیستم در مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی و مشاغل به کار گرفته میشود. به موجب این سیستم، با افزایش سطح درآمد، نرخ مالیات نیز به صورت پلکانی افزایش می‌یابد. این ساختار با هدف ایجاد عدالت بیشتر در نظام مالیاتی به کار گرفته میشود.
مالیات مقطوع (تبصره ۱۰۰): نوعی از مالیات است که به صورت یک مبلغ ثابت و از پیش تعیین‌شده برای مشاغل با درآمدهای پایین اعمال میشود. این روش با هدف تسهیل فرآیند مالیاتی برای مؤدیان و معاف کردن آنها از نگهداری دفاتر و ارائه اظهارنامه پیچیده طراحی شده است.
این ساختار نرخ‌گذاری، به صورت هوشمندانه، رفتار اقتصادی را هدایت می‌کند. نرخ ثابت 25% برای اشخاص حقوقی در مقابل نرخ‌های پلکانی برای اشخاص حقیقی ، به نوعی ترغیب به فعالیت در قالب شرکت‌های حقوقی است، چرا که فرآیند نظارت و تشخیص مالیات برای دولت در این قالب شفاف‌تر و ساده‌تر است.
همچنین، مالیات مقطوع (تبصره ۱۰۰) با کاهش بار اداری برای مشاغل کوچک، آنها را به ورود به سیستم مالیاتی تشویق می‌کند و در عین حال، به سازمان امور مالیاتی امکان می‌دهد تا پایگاه داده خود را گسترش دهد. این رویکرد، یک مکانیزم هدفمند برای مدیریت اقتصاد خرد و کلان محسوب میشود.
نرخ‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی سال 1404 مطابق با ماده 131 قانون مالیات‌های مستقیم، بر اساس درآمد مشمول مالیات سالانه تعیین میشود: 15 درصد نسبت به درآمد تا 2 میلیارد ریال، 20 درصد نسبت به مازاد 2 میلیارد ریال تا 4 میلیارد ریال، و 25 درصد نسبت به مازاد 4 میلیارد ریال.
جدول نرخ‌های مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی (ماده ۱۳۱ ق.م.م 1404)
| ردیف | شرح درآمد مشمول مالیات سالانه | نرخ مالیاتی |
| 1 | تا 2.000.000.000 ریال | 15% |
| 2 | نسبت به مازاد 2.000.000.000 ریال تا 4.000.000.000 ریال | 20% |
| 3 | نسبت به مازاد 4.000.000.000 ریال | 25% |
نکات مهم:
- این نرخ‌ها برای اشخاص حقیقی است و شامل درآمد مشاغل و سایر درآمدها میشود.
- مبالغ براساس ریال است.
- این نرخ‌ها مطابق با قوانین تصویب‌شده در سال‌های گذشته و آخرین به‌روزرسانی‌ها است، اما برای سال 1404 نیز معمولاً همین ساختار بر پایه درآمد مشمول مالیات سالانه حفظ میشود.
مالیات‌های غیرمستقیم و فرآیندهای مرتبط
در تعاریف مربوط به اصطلاحات مالیاتی در ایران، جزئیات مختلفی وجود دارد که به هر کدام باید به صورت ویژه توجه داشت.
مالیات بر ارزش افزوده (VAT): مالیات بر ارزش افزوده (VAT) مالیاتی است که به قیمت تمام‌شده کالاها و خدمات اضافه میشود و وظیفه پرداخت آن بر عهده مصرف‌کننده نهایی است. این مالیات در هر مرحله از تولید یا عرضه کالا و خدمات، بر اساس ارزش افزوده‌ای که ایجاد شده، محاسبه میشود.
نرخ مالیات بر ارزش افزوده: نرخ عمومی این مالیات در ایران 9% است. با این حال، برخی کالاها دارای نرخ‌های خاصی هستند. برای مثال، نرخ مالیات بر ارزش افزوده برای انواع سیگار و محصولات دخانی 12% و برای بنزین و سوخت هواپیما 20% تعیین شده است.
مشمولین و معافیت‌ها: به‌طور کلی، تمامی مشاغلی که در زمینه خرید و فروش کالا و خدمات فعالیت دارند، مشمول این مالیات هستند. با این حال، برخی کالاها و خدمات از این مالیات معاف شده‌اند، مانند محصولات کشاورزی فرآوری نشده، دام و طیور زنده، آرد، نان، گوشت و خدمات درمانی و آموزشی.
مالیات بر ارزش افزوده، در حالی که یک منبع درآمدی پایدار برای دولت محسوب میشود، می‌تواند به صورت مستقیم بر قیمت نهایی کالاها و خدمات تأثیر گذاشته و در شرایط تورمی، فشار مضاعفی بر مصرف‌کنندگان، به ویژه اقشار کم‌درآمد، وارد کند. این به دلیل ماهیت این مالیات است که به صورت درصدی از قیمت نهایی کالا دریافت میشود.
از آنجا که بخش بزرگ‌تری از درآمد اقشار کم‌درآمد صرف کالاهای اساسی میشود، نسبت بیشتری از درآمد آنها به مالیات تعلق می‌گیرد، که این امر می‌تواند منجر به یک توزیع ثروت پس‌رونده در جامعه شود.
سایر مالیات‌های غیرمستقیم
علاوه بر VAT، نظام مالیاتی ایران شامل انواع دیگری از مالیات‌های غیرمستقیم نیز میشود:
حقوق و عوارض گمرکی: این نوع مالیات بر واردات و صادرات کالا وضع میشود و بر اساس تعرفه‌های گمرکی، ارزش و قیمت کالا، و ویژگی‌های فیزیکی آن (مانند وزن و حجم) تعیین میشود.
مالیات بر مصرف: این مالیات بر خرید و فروش برخی کالاهای خاص مانند سیگار، بنزین، و نوشیدنی‌های الکلی وضع میشود. این مالیات‌ها معمولا با هدف کاهش مصرف یا تأمین درآمد از کالاهای خاص اعمال می‌شوند.
فرآیندهای قانونی و حسابداری مالیاتی
اظهارنامه مالیاتی و تکالیف قانونی: اظهارنامه مالیاتی سندی است که مؤدیان مالیاتی (اعم از حقیقی و حقوقی) موظفند هر سال در آن، درآمدها، هزینه‌ها، سود، و مالیات‌های پرداختی خود را به سازمان امور مالیاتی اعلام کنند. این سند، مبنای اصلی تشخیص مالیات توسط مأموران مالیاتی است. عدم ارائه اظهارنامه در موعد مقرر، یکی از جدی‌ترین تخلفات مالیاتی محسوب میشود.
مثال: یک شرکت حقوقی موظف است هر سال اظهارنامه مالیاتی عملکرد خود را که شامل ترازنامه و صورت سود و زیان است، به صورت الکترونیکی از طریق سامانه‌های مربوطه ارسال کند.
علاوه بر اظهارنامه، مؤدیان مالیاتی تکالیف دیگری نیز بر عهده دارند:
پلمپ دفاتر قانونی: اشخاص حقوقی و برخی اشخاص حقیقی موظف به ثبت و پلمپ دفاتر قانونی (دفتر روزنامه و دفتر کل) هستند.
صورت معاملات فصلی: مؤدیان مشمول قانون موظف هستند که لیست معاملات خرید و فروش خود را در پایان هر فصل به صورت الکترونیکی به سازمان امور مالیاتی ارسال کنند.
مفاهیم حسابداری مرتبط با مالیات
درک فرآیندهای مالیاتی و اصطلاحات مالیاتی در ایران بدون آشنایی با مفاهیم کلیدی حسابداری امکان‌پذیر نیست. نظام مالیاتی ایران، اساس کار خود را بر روی اطلاعات مالی و حسابداری مؤدیان قرار داده است.
استهلاک (Depreciation): به کاهش ارزش یک دارایی ثابت (مانند ماشین‌آلات، ساختمان و تجهیزات) به دلیل استفاده یا گذشت زمان گفته میشود. استهلاک به‌عنوان یک هزینه غیرنقدی در صورت‌های مالی شرکت‌ها ثبت میشود. از منظر مالیاتی، هزینه استهلاک یک هزینه قابل قبول است که برای تشخیص درآمد مشمول مالیات، از درآمد کل کسر میشود. این امر به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا با گذشت زمان، بخشی از هزینه خرید دارایی‌های خود را از مالیات معاف کنند.
مثال: یک شرکت تولیدی می‌تواند هزینه استهلاک ماشین‌آلات خود را در صورت سود و زیان ثبت کرده و به‌عنوان یک هزینه قابل قبول، درآمد مشمول مالیات خود را کاهش دهد.
روش‌های محاسبه استهلاک
روش‌های مختلفی برای محاسبه استهلاک وجود دارد، از جمله:
روش خط مستقیم: در این روش، هزینه استهلاک دارایی به صورت یکسان در تمام سال‌های عمر مفید آن تقسیم میشود.
روش مانده نزولی: در این روش، هزینه استهلاک در سال‌های اولیه بیشتر و به تدریج در سال‌های بعد کمتر میشود.
روش مجموع سنوات (Sum-of-the-years’ digits): روشی که هزینه استهلاک را بر اساس مجموع سال‌های عمر مفید دارایی محاسبه می‌کند.
بهای تمام‌شده (Cost): مجموع هزینه‌هایی که برای تحصیل یک دارایی انجام میشود، شامل قیمت خرید، هزینه‌های حمل‌ونقل و نصب و راه‌اندازی.
ارزش دفتری (Book Value): ارزشی است که یک دارایی در دفاتر حسابداری دارد و از کسر استهلاک انباشته از بهای تمام‌شده آن به دست می‌آید.
این ارتباط عمیق میان مالیات و حسابداری نشان می‌دهد که مالیات صرفاً یک پرداخت به دولت نیست، بلکه نتیجه نهایی یک فرآیند دقیق حسابداری است. «درآمد مشمول مالیات» از «درآمد خالص» حسابداری به دست می‌آید. این پیوند حیاتی، لزوم دقت در ثبت اسناد مالی و تهیه صورت‌های مالی استاندارد را برای هر مؤدی برجسته می‌کند.
تشخیص و وصول مالیات: از ابراز تا قطعیت
فرآیند تشخیص مالیات، شامل چند مرحله کلیدی است که از اظهار مؤدی آغاز شده و به مرحله قطعیت می‌رسد.
مالیات ابرازی: مبلغی است که مؤدی در اظهارنامه مالیاتی خود به عنوان مالیات متعلق، اعلام و ابراز می‌کند.
مالیات تشخیصی: مبلغی است که پس از بررسی اظهارنامه توسط مأموران مالیاتی، در یک سند رسمی به نام «برگ تشخیص مالیات» به مؤدی ابلاغ میشود. این مبلغ ممکن است با مالیات ابرازی مؤدی تفاوت داشته باشد.
مالیات قطعی: مبلغی است که پس از طی فرآیندهای قانونی رسیدگی، اعتراض، و حل اختلاف، نهایی و قابل وصول می‌گردد. این مبلغ دیگر قابل تغییر نیست.
مالیات علی‌الرأس: در گذشته، در شرایطی که مؤدی اظهارنامه یا اسناد و مدارک مالی خود را به سازمان ارائه نمی‌داد، مأموران مالیاتی به صورت تقریبی و بر اساس شواهد موجود، درآمد مؤدی را برآورد و مالیات آن را تعیین می‌کردند.
تحولات اخیر در نظام مالیاتی، نشان‌دهنده یک گذار مهم از روش‌های تخمینی به سمت شفافیت دیجیتال است. در حالی که اصطلاح «علی‌الرأس» هنوز در متون قانونی وجود دارد، سازمان امور مالیاتی با راه‌اندازی سامانه‌های الکترونیکی مانند سامانه مؤدیان و اجباری کردن صورتحساب‌های الکترونیکی، در حال حرکت به سمت جمع‌آوری داده‌های دقیق و برخط است.
این رویکرد، نیاز به روش‌های تخمینی را به تدریج کاهش داده و تأکید بر شفافیت و صحت اطلاعات ارائه‌شده توسط مؤدی را افزایش می‌دهد. این روند، یک تغییر پارادایم اساسی است که تمامی فعالان اقتصادی باید از آن آگاه باشند.
معافیت‌ها، مشوق‌ها و جرائم مالیاتی
معافیت‌ها و بخشودگی‌ها
معافیت مالیاتی: شرایطی است که به موجب آن، یک فرد یا فعالیت اقتصادی از پرداخت مالیات معاف میشود. این معافیت‌ها با اهداف مختلفی مانند حمایت از بخش‌های خاص اقتصادی، تشویق به سرمایه‌گذاری در مناطق محروم، یا حمایت از اقشار خاص جامعه اعطا میشود.
مثال: درآمد حاصل از حقوق تا سقف مشخصی در هر سال مالی از پرداخت مالیات معاف است. همچنین، فعالیت در مناطق آزاد تجاری-صنعتی برای یک دوره ۱۵ ساله از مالیات بر درآمد و دارایی معاف است.
بخشودگی مالیاتی: اقدامی است که دولت ممکن است به منظور حمایت از بخش‌های اقتصادی یا به دلایل خاص، بخشی از مالیات‌های متعلق یا جرائم مالیاتی را ببخشد. برای آگاهی بیشتر در این زمینه، این گزارش را که در سایت کارا بخوانید که معرفی کامل سامانه مودیان را در بر دارد و جزئیات مربوط به جرائم مالیاتی در آن ذکر شده است.
جرائم و تخلفات مالیاتی
نظام مالیاتی ایران دارای یک ساختار تأدیبی قوی و بازدارنده است که هدف آن نه تنها وصول مالیات، بلکه تشویق به شفافیت و صداقت در گزارش‌دهی است.
جرم مالیاتی و فرار مالیاتی: به هرگونه اقدام عمدی برای نپرداختن مالیات، مانند کتمان فعالیت‌های اقتصادی، تنظیم اسناد غیرواقعی، یا جلوگیری از دسترسی مأموران مالیاتی به اطلاعات، اطلاق میشود. فرار مالیاتی مجازات‌هایی از جمله جریمه نقدی، حبس، و تعطیلی واحد اقتصادی را به همراه دارد.
اصطلاحات مالیاتی در ایران در انواع جرائم مالیاتی
عدم تسلیم اظهارنامه مالیاتی: یکی از جدی‌ترین جرائم است که جریمه غیرقابل بخششی معادل ۳۰٪ مالیات متعلق برای اشخاص حقوقی و ۱۰٪ برای اشخاص حقیقی به همراه دارد.
کتمان درآمد و هزینه‌های غیرواقعی: پنهان کردن بخشی از درآمد یا ثبت هزینه‌های غیرواقعی و صوری، جریمه‌ای معادل ۳۰٪ مالیات متعلق را به دنبال دارد.
عدم پرداخت به‌موقع مالیات: در صورت عدم پرداخت مالیات در موعد مقرر، جریمه‌ای معادل 2.5% مبلغ مالیات به ازای هر ماه تأخیر تعلق می‌گیرد.
عدم ارائه ترازنامه و دفاتر قانونی: عدم ارائه ترازنامه و صورت سود و زیان یا عدم ارائه دفاتر قانونی در زمان رسیدگی، جریمه‌ای معادل ۲۰٪ مالیات را در پی دارد.
در نظام تأدیبی ایران، بین جرائم «قابل بخشش» و «غیرقابل بخشش» تمایز قائل شده است. در حالی که جریمه تأخیر در پرداخت ممکن است تحت شرایطی مورد بخشودگی قرار گیرد، جرائمی مانند کتمان درآمد و عدم ارائه اظهارنامه به‌عنوان تخلفات عمدی و جدی شناخته می‌شوند و از جمله جرائم غیرقابل بخشش هستند. این تمایز نشان می‌دهد که اولویت سازمان امور مالیاتی، جمع‌آوری اطلاعات صحیح و کامل است، زیرا این اطلاعات، ستون فقرات یک نظام مالیاتی کارآمد را تشکیل می‌دهند.
ضمائم و جداول مرجع
مؤدی مالیاتی: هر شخص حقیقی یا حقوقی که مشمول پرداخت مالیات و انجام تکالیف قانونی است.
مثال: یک شرکت تولیدی، یک فروشگاه خرده‌فروشی، یا یک کارمند.
مالیات مستقیم: مالیات بر درآمد یا دارایی که به‌صورت مستقیم از مؤدی اخذ میشود.
مثال: مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر حقوق، مالیات بر ارث.
مالیات غیرمستقیم: مالیاتی که بر کالا و خدمات که به صورت نامحسوس از مصرف‌کننده نهایی دریافت میشود.
مثال: مالیات بر ارزش افزوده (VAT) بر روی قیمت کالا.
اظهارنامه مالیاتی: سندی رسمی برای اعلام درآمدها، هزینه‌ها، سود و زیان سالانه به سازمان مالیاتی است.
مثال: اظهارنامه مالیاتی عملکرد سالانه یک شرکت.
درآمد مشمول مالیات: درآمد خالص پس از کسر هزینه‌های قابل قبول و معافیت‌ها.
مثال: درآمد کل یک مغازه منهای اجاره، حقوق کارکنان و قبوض.
مالیات مقطوع: مالیات ثابت و ازپیش‌تعیین‌شده برای برخی مشاغل که نیازی به ارائه اظهارنامه ندارد (تبصره ۱۰۰).
مثال: یک کسب‌وکار کوچک با فروش سالانه زیر سقف تعیین‌شده.
استهلاک کاهش ارزش دارایی ثابت به دلیل استفاده یا گذشت زمان.
کسر هزینه فرسودگی ماشین‌آلات یک کارخانه از درآمد مشمول مالیات.
ضمیمه الف: جدول اصطلاحات کلیدی
| مالیات مستقیم | مالیات بر درآمد یا دارایی که به صورت مستقیم از مؤدی اخذ میشود. | مالیات بر درآمد مشاغل، مالیات بر حقوق، مالیات بر ارث | |
| مالیات غیرمستقیم | مالیات بر کالا و خدمات که به‌صورت نامحسوس از مصرف‌کننده نهایی دریافت میشود. | مالیات بر ارزش افزوده (VAT) بر روی قیمت کالا | |
| اظهارنامه مالیاتی | سندی رسمی برای اعلام درآمدها، هزینه‌ها، سود و زیان سالانه به سازمان مالیاتی | اظهارنامه مالیاتی عملکرد سالانه یک شرکت | |
| درآمد مشمول مالیات | درآمد خالص پس از کسر هزینه‌های قابل قبول و معافیت‌ها | درآمد کل یک مغازه منهای اجاره، حقوق کارکنان و قبوض | |
| مالیات مقطوع | مالیات ثابت و از پیش تعیین‌شده برای برخی مشاغل که نیازی به ارائه اظهارنامه ندارد. (تبصره ۱۰۰) | یک کسب‌وکار کوچک با فروش سالانه زیر سقف تعیین‌شده | |
| استهلاک | کاهش ارزش دارایی ثابت به دلیل استفاده یا گذشت زمان | کسر هزینه فرسودگی ماشین‌آلات یک کارخانه از درآمد مشمول مالیات |
ضمیمه ب: جدول مرجع جرائم مالیاتی
| نوع تخلف | ماده قانونی مرتبط (ق.م.م) | مبلغ جریمه | وضعیت بخشودگی |
| عدم تسلیم اظهارنامه (حقوقی) | ماده ۱۹۲ | ۳۰٪ مالیات متعلق | غیرقابل بخشش |
| عدم تسلیم اظهارنامه (حقیقی) | ماده ۱۹۲ | ۱۰٪ مالیات متعلق | غیرقابل بخشش |
| کتمان درآمد یا هزینه‌های غیرواقعی | – | ۳۰٪ مالیات متعلق | غیرقابل بخشش |
| عدم پرداخت به‌موقع مالیات | ماده ۱۹۰ | 2.5% در ماه | قابل بخشش |
| عدم ارائه ترازنامه و حساب سود و زیان | ماده ۱۹۳ | ۲۰٪ مالیات | غیرقابل بخشش |
| عدم صدور صورت‌حساب الکترونیکی | – | ۱۰٪ مجموع فروش یا ۲ میلیون تومان (مبلغ بیشتر) | – |
| عدم ثبت‌نام به‌موقع در نظام VAT | – | ۷۵٪ مالیات متعلق | – |
| عدم ارائه اظهارنامه VAT | – | ۵۰٪ مالیات مربوط به فصل | – |
نتیجه‌گیری
گزارش حاضر نشان می‌دهد که نظام مالیاتی ایران یک ساختار پیچیده، پویا و هدفمند است که فراتر از یک مکانیزم ساده برای جمع‌آوری درآمد عمل می‌کند. مفاهیم و اصطلاحات مالیاتی در ایران، از مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم گرفته تا فرآیندهای تشخیص و وصول، همگی به‌صورت یک شبکه به هم پیوسته عمل می‌کنند.
یکی از یافته‌های کلیدی این تحلیل، ارتباط ناگسستنی میان حسابداری و مالیات است. موفقیت در رعایت قوانین مالیاتی و اجتناب از جرائم، به‌صورت مستقیم به دقت و شفافیت در فرآیندهای حسابداری بستگی دارد. مفاهیمی چون «درآمد مشمول مالیات» و «هزینه قابل قبول»، صرفاً ابزارهایی برای محاسبه مالیات نیستند، بلکه نیازمند ثبت دقیق اطلاعات براساس اصول حسابداری هستند.
علاوه بر این، براساس داده‌های موجود در وب‌سایت نهادها و سازمان‌های مربوط به مالیات در ایران مانند سازمان امور مالیاتی کشور و…، سیاست‌های مالیاتی کشور به‌سوی شفافیت دیجیتال و کاهش روش‌های تخمینی در حال حرکت است. این تحول، به این معناست که داده‌های دقیق و ثبت‌شده، بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده‌اند و سازمان امور مالیاتی، تخلفاتی مانند کتمان درآمد و عدم ارائه اظهارنامه را با جدیت بیشتری نسبت به گذشته دنبال می‌کند.
در مجموع، درک این نظام و عمل به تکالیف آن، تنها یک الزام قانونی نیست، بلکه یک استراتژی هوشمندانه برای هر فعال اقتصادی است. آگاهی از قوانین، استفاده از معافیت‌ها و اجتناب از جرائم، نه‌تنها از پیامدهای حقوقی و مالی جلوگیری می‌کند، بلکه به ایجاد یک محیط کسب‌وکار پایدار و قابل‌پیش‌بینی کمک می‌کند.
